Mali rečnik filozofskih termina

Eliot je sreda · Odomaćeni član

A

Aksiom - stav koji se u okviru jednog logičkog sisitema ne dokazuje, nego služi kao osnova za dokazivanje izvedenih stavova (teorema)

Agnosticizam - učenje koje negira mogućnost potpune spoznaje apsolutnog. zastupa tvrđenje da postoji određena granica spoznaje koju je nemoguće prekoračiti

Ad infinitum - do beskonačnosti

Aksiologija - filozofska disciplina koja se izučava problem vrednosti.

Aktualizam - učenje koje naglašava da je sva materijalna i duhovna stvarnost neprekidno menjanje, zbivanje, proces (akcija).

Alegorija - slikovito objašnjenje pojmova i misli

Alijenacija - otuđenje. u filzofiji, kao otuđenje čoveka, gubljenje i negiranje njegove suštine. Suprotno ostvarenju i potvrđivanju. Vrlo važna ketegorija kod Marxa koji alijenaciju smatra centralnim problemom čoveka u kapitalističkom društveno-ekonomskom uređenju

Amoralizam - učenje da ne postoje nikakve stvarne i opšte moralne vrednosti

Anarhija - bezvlašće; društveno uređenje u kome ne postoje nikakvi univerzalni zakoni

Antropologija - nauka o čoveku

Antropocentrizam - stav da je čovek središte sveta, u antičkoj filozofiji izraženo mišlju čovek je mera svih stvari

Antinomija - stanje u kome se ne može uobičajenim sredstvima odlučiti između dva stava

Apodiktičko - ono što je nužno, nepobitno, neminovno

A posteriori - (lat.) ono što je kasnije u nekom procesu, na primer, procesu saznanja; kod Kanta - saznanje iz iskustva

A priori - (lat.) ono što je nezavisno od iskustva; ono što je ranije ili ono što je prvo u procesu saznanja; kod Kanta - doprinos slobodnog razuma saznanju

Apsolut - beskonačan, večan, prvi temelj sveta, najčešće povezivan s božanstvima, celokupnost svega postojećeg

Apstrahovati - izdvojiti ono što je bitno od onoga što je nebitno

Argument - razlog, tvrdnja, obrazloženje

Aristokratija - vladavina plemstva

Ataraksija - stanje bez emocija, duhovni mir. vrlo čest religijski ideal antičkog doba

Ateizam - stav koji negira postojanje bogova, božanstveng i bilo kakvih nadprirodnih sila.

Atribut - ono što pripada nečemu kao njegovo svojstvo

Autoritarno - ono što se temelji na nametnutom autoritetu

Afekt - osećanje, uzbuđenje, stanje duše

Autarkija - samostalnost i sloboda delovanja; samodovoljnost

B

Biće - celina i osnov svega "bivstvujućeg"

Bivstvujuće - svaka stvar za koju se može reći da na bilo koji način postoji, pojedinačna stvar

C

Cenzus - (cenz) najmanja suma poreza koji se mora plaćati da bi se imala neka politička prava; najmanji broj glasova na izborima koji daje mandate

Ciklus - krug; period posle koga se neke pojave ponavljaju istim redom

D

Dedukcija - metoda saznanja izvođenjem logičkih posledica iz početnih stavova koji se uzimaju kao istiniti

Dekret - ukaz, naredba vlasti

Demijurg - stvoritelj, tvorac sveta (Bog)

Denotacija - predmet na koji se odnosi neki znak

Deskripcija - opis

Determinisano - određeno nekim zakonom ili pravilom

Dijalektika - u Staroj Grčkoj, umeće raspravljanja, nauka o najvišim istinama; kod Hegela i Marksa - osobina stvarnosti da se menja pokretana protivrečnim stavovima

Dispozicija - nastrojenost, sposobnost

Distinkcija - razlika

Dogmatizam - sklonost da smatramo da se istinitost određenih stavova ne sme dovoditi u pitanje

Dominacija - prevlast

E

Egzaktno - tačno, precizno određeno

Egzistencija - postojanje; posebno , način postojanja čoveka

Ekstaza - stanje ushićenja u kome se otvaraju nove mogućnosti saznanja

Empirija - iskustvo; empirizam - pravac koji naglašava zavisnost znanja od iskustva

Entelehija - postojeći oblik neke stvari u kome se ona više ne posmatra samo kao moguća; udelovljenost, ostvarenje svrhe

Entitet - postojeće, ono što na neki način postoji

Epigon - nečiji sledbenik koji nema ništa originalno u svom radu

Epistemologija - teorija saznanja

Esencija - suština

F

Fenomen - pojava

Fonema - skup distinktivnih obeležja nekog glasa čija izmena može da utiče na promenu značenja reči u kojoj se fonema nalazi

Fragment - odlomak, deo nečega

Fundamentalno - osnovno, ono što je u temelju nečega

H

Harmonija - sklad, pravilan odnos između delova neke celine; u muzici: nauka o zakonima po kojima se vezuju i spajaju akordi

Hermeneutika - filozofska discioplina koja se bavi razumevanjem i tumačenjem tekstova

Hijerarhija - poredak po važnosti

Hipoteza - naučna pretpostavka, naučna teorija posmatrana kroz aspekt njene moguće opovrgljivosti

Homogeno - ono što je isto u svim svojim delovima

I

Idealizam - stanovište po kome postoji duhovna stvarnost, koja nije oblik materijalne stvarnosti.

Ideologija - skup stavova koji više upućuju na akciju, nego što pružaju saznanje stvarnosti;
mišljenje u kome dominiraju vansaznajni motivi

Imaginacija - mašta

Impresija - utisak, čulno svedočanstvo

Indukcija - metoda saznanja iz pojediničnih iskustvenih činjenica

Intuicija - saznanje koje još nije pokrepljeno razlozima ili saznanje kome ta potkrepa i nije potrebna (npr. u slučaju čulnih utisaka)

Iracionalno - ono što nije u vezi sa razumom, nerazumno

K

Konvencija - usvojeno pravilo, dogovor o načinu postupanja

Konglomerat - skup nepovezanih elemenata

Kontingentno - ono što se ne može izvesti iz nekog opštijeg zakona, slučajno

Kontroverzno - o čemu postoje protivrečna mišljenja

Koncept - pojam

Korekcija - ispravka

Kriterijum - osnova za neku podelu

L

Legitimitet - opravdanost

Liberalizam - politički stav koji insistira na slobodama pojedinca

M

Metafizika - filozofska disciplina koja se bavi najopštijim osobinama stvarnosti

Metodologija - filozofska disciplina koja se bavi normama postupanja u naučnom istraživanju

Mistifikacija - zaodevanje velom tajne, misterije

Mit - narodna priča koja uz pomoć mašte govori o prošlosti i bogovima

Mnenje - naše mišljenje pre nego ga pokušamo proveriti i opravdati i tako pretvoriti u znanje

Modus - oblik u kome nešto postoji, stanje supstancije

Monada - jedinica, ono što je bez delova

Moral - skup pravila čije je poštovanje predmet dužnosti; šire: pravila koja prate vrednosti koje cenimo u životu

N

Naracija - priča

Nihilizam - stav koji negira vrednost nekih ili svih stvari

Norma - propis, pravilo postupanja, merilo

O

Objektivno - ono što ne zavisi od naše volje, ono što jeste

Oligarhija - vladavina bogatih

Ontologija - nauka o vrstama stvarnosti

P

Paradigma - obrazac koji određuje način na koji se razmišlja u određenom vremenu u okviru određene oblasti nauke

Paradoks - stanje stvari koje vodi protivrečnim zaključcima

Perspektivno - ono što je u vezi sa određenim uglom gledanja; ono što ima dobre izglede

Percepcija - opažanje

Počelo - načelo ili princip prirode, ono što rukovodi prirodom (grč. - arhe )

Pragmatičan - okrenut delovanju, radu; preduzimljiv

Premisa - stav od koga se polazi u zaključivanju

Preskripcija - propis, pravilo

Pretenzija - polaganje prava na nešto

Provizorno - privremeno, probno

Protežnost - zauzimanje prostora, prostiranje

R

Racio - razum; racionalno - ono što je u skladu sa razumom

Rezignacija - mirenje sa sudbinom, onim što će neizbežno doći

Reinkarnacija - prelazak duše u drugo telo posle smrti prethodnog tela

Relativizam - stav po kome ne postoji jedna objektivna istina u odnosu na koju su različiti iskazi tačni ili netačni. Za relativiste su svi iskazi jednako tačni, jer ne postoji neutralno merilo pomoću koga bi utvrdili koji su tačni, a koji nisu.

Relevantno - važno za stvar o kojoj se govori

Rentijer - korisnik rente, naknade za korišćenje nečije imovine

Retorika - nauka o lepom i ubedljivom držanju govora.

Refleksija - razmišljanje o samim mislima, povratni pogled na vlastita razmišljanja

S

Simbol - znak, pojava koja upućuje na nešto drugo

Sinteza - sastavljanje, sažimanje raznorodnih stvari

Skepsa - sumnja, sumnjičavost; skeptik - onaj koji sumnja u mogućnost saznanja uopšte ili saznanja nečega određenog

Skrupula - obzir

Socijalizam - društveni sistem koji počiva na državnom ili društvenom vlasništvu nad sredstvima za proizvodnju

Spekulacija - razmišljanje; posebno razmišljanje koje pokušava da se bavi onim čega nema u čulnom iskustvu

Struktura - raspored glavnih elemenata neke stvari

Subjekt - čovek, ono što je izvor neke delatnosti; subjektivno - ono što je u vezi sa čovekom

Supstancija - neuslovljena ili nepromenljiva osnova neke stvari; sama stvar čija je to osnova

Supstrat - osnova, podloga

Sfera - lopta

Sholastika - naziv za filozofiju koja se izučavala u crkvenim školama kasnog srednjeg veka na zapadu Evrope

T

Tvar - materija, ono od čega se nešto sastoji

Teza - postavka ili tvrdnja, stav o nečemu

Teodiceja - opravdanje Boga u odnosu na nesavršeni stvoreni svet

Teorema - stav koji tek treba dokazati; izvedeni stav nekog logičkog sistema, koji treba dokazati na osnovu aksioma i prethodno dokazanih teorema

Totalitarizam - društveni sistem u kome je celokupni život uređen prema jednom učenju koje se ne sme dovoditi u pitanje

U

Univerzalno - ono što se odnosi na sve slučajeve, poznate i nepoznate

Ako neko ima nesto da doda - slobodno!